روز داده آزاد (Open Data Day) هر ساله در اولین شنبه ماه مارس (۱۱ اسفند) برگزار میشود. هدف این روز ایجاد فرصتی جهانی برای ترویج فرهنگ اشتراک‌گذاری دادههای آزاد و افزایش آگاهی درباره اهمیت دسترسی آزاد به اطلاعات است. این رویداد توسط «بنیاد دانش آزاد» (Open Knowledge Foundation) برگزار میشود. این رویداد که نخستین بار در سال ۲۰۱۰ مطرح شد، با فعالیت‌هایی مانند هکاتون‌ها، سمینارها، و انتشار مجموعه دادههای جدید همراه است و هدف آن تقویت مشارکت شهروندان، دولتها و سازمان‌ها در استفاده از داده‌ها برای حل چالش‌های اجتماعی و اقتصادی است. در این مقاله، به ارتباط این روز با جنبش نرم‌افزار آزاد، نقش دولتها، اهمیت متقاضیان و تأثیر آن در ایران و سایر کشورها پرداخته میشود.
داده آزاد چیست؟
دادههای آزاد به اطلاعاتی اطلاق میشود که به‌صورت آزاد و رایگان در دسترس عموم قرار دارند و افراد می‌توانند بدون محدودیت از آن‌ها استفاده، آن‌ها را بازنشر و ترکیب کنند. این داده‌ها در حوزه‌های مختلفی مانند علمی، دولتی، مالی و… وجود دارند و دسترسی آزاد به آن‌ها می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای در جامعه داشته باشد. در ادامه به چند نمونه از مراجع دادههای آزاد می‌پردازیم.
اوپن استریت مپ
اوپن استرست مپ (OpenStreetMap.org) یکی از مراجعی است که به ارائه داده های آزاد در حوزه جغرافیا می‌پردازد. داده‌هایی مانند اطلاعات شهرها، روستاها، راه‌ها (جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، مسیرهای آبی و دریایی)، عوارض طبیعی (رودها، کوه‌ها، جنگل‌ها)، زیرساختهای غیرمحرمانه (خطوط انتقال برق، دکل‌های برق)، اماکن (سازمانهای دولتی، وزارتخانه‌ها، بیمارستان‌ها، مراکز امدادی)، ساختمان‌ها و … در اوپن استریت مپ قابل دسترسی است. همچنین با استفاده از این داده‌ها می‌توانید.
ویکی‌داده
ویکی داده یکی از پروژه‌های خواهر «ویکی‌پدیا» است که توسط بنیاد «ویکی‌مدیا» ارائه میشود. در ویکی‌داده می‌توانید اطلاعات بسیار زیادی از سراسر دنیا را به صورت آزاد و رایگان در دسترس داشته باشید. به عنوان مثال اطلاعات مربوط به «قله دماوند» در ویکی داده وجود دارد. این که قله دماوند چقدر ارتفاع دارد؟ در کدام شهر واقع شده است؟ در کدام استان قرار داد؟ متعلق به چه رشته کوهی است؟ مختصات جغرافیایی آن چیست؟
اهمیت دادههای باز
برای درک اهمیت دادههای آزاد ابتدا باید بدانیم که مخاطب دادههای آزاد چه کسانی هستند و داده آزاد چه کاربردی برای‌شان دارد؟
شفافیت و پاسخگویی
دسترسی آزاد به دادههای دولتی و عمومی، امکان نظارت شهروندان بر عملکرد نهادها را فراهم می‌کند و به افزایش شفافیت و کاهش فساد منجر میشود.
نوآوری و توسعه اقتصادی
دادههای آزاد بستری برای خلاقیت و کارآفرینی فراهم میکنند. شرکت‌ها و استارتاپ‌ها می‌توانند با استفاده از این داده‌ها، خدمات و محصولات جدیدی توسعه دهند که به رشد اقتصادی کمک می‌کند.
مشارکت شهروندی
با در دسترس بودن اطلاعات، شهروندان می‌توانند در فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکت فعال‌تری داشته باشند و نظرات و پیشنهادات خود را بر اساس دادههای واقعی ارائه دهند.
بهبود خدمات عمومی
نهادهای دولتی و عمومی می‌توانند با تحلیل دادههای باز، نیازها و مشکلات جامعه را بهتر شناسایی کرده و خدمات مؤثرتری ارائه دهند. به عنوان مثال در شرایط فعلی کشور، با تحلیل دادههای آزاد می‌توان اولویت پروژه‌های مختلف را بررسی کرد و بدین ترتیب با تخصیص منابع به پروژه‌های با اولویت بالاتر، خدمات عمومی را بهتر ارائه داد.
همچنین بخش خصوصی با استفاده از همین داده‌ها می‌تواند نیازسنجی کرده و با توسعه محصولات خود نیاز عموم جامعه را راحت‌تر مرتفع نمایند.
بگذارید یک مثال بزنم. فرض کنیم آمار تلفات جاده‌ای در سالهای متفاوت را در دسترس داشته باشیم. با این شرایط می‌توانیم تشخیص دهیم کدام جاده‌ها نیاز به تعریض دارند و برای آن مناطق بودجه‌های عمرانی اختصاص دهیم. این روش در مقابل روش سنتی است که متناسب با جمعیت یا پهنای استان، جاده‌ها تعریض می‌شوند.
در مثالی دیگر اگر بخش خصوصی به دادههای عمومی در خصوص بهداشت عمومی دسترسی داشته باشد، به راحتی می‌تواند در بهبود سلامت کشور تحت نظارت مستقیم دولت، به ارتقای سلامت مردم عزیز کشورمان خدمت‌رسانی کند.
روز داده باز و جنبش نرم افزار آزاد
جنبش نرم افزار آزاد (Free Software) و جنبش داده های باز، هر دو بر دسترسی آزاد و مبارزه با انحصار اطلاعات تأکید دارند. ریچارد استالمن، بنیانگذار جنبش نرم افزار آزاد معتقد است که کنترل کاربران بر ابزارهای دیجیتال، مستلزم آزادی در دسترسی به کدها و دادههاست.
تأثیر روز داده باز در ایران و جهان
تاثیر روز داده آزاد در ایران:
با وجود راه‌اندازی پورتال ملی داده (data.gov.ir) در سالهای اخیر، ایران در شاخص داده حکومتی باز سازمان ملل (OGDI) با امتیاز ۰.۲۴۷۹ در رده کشورهای «ضعیف» قرار دارد. چالشهایی مانند فرهنگ محرمانگی، نبود زیرساختهای قانونی، و کیفیت پایین دادههای منتشرشده، مانع تحقق اهداف این روز شده‌اند. همچنین برخی از داده‌ها در برهه‌ای از تاریخ در دسترس نیستند. بزرگترین نهاد متولی داده باز در کشور ایران «مرکز آمار ایران» است.
تاثیر روز داده آزاد در کشورهای پیشرو
ترکیه و مکزیک با امتیاز ۰.۹۲۹۶ در رده «خیلی قوی» قرار دارند. این کشورها با برگزاری رویدادهای گسترده (مانند مسابقات داده محور و همکاری با دانشگاه‌ها) توانسته‌اند اکوسیستم داده باز را توسعه دهند.
در سال ۲۰۲۵، رویدادهایی مانند نقشهبرداری برای کاهش بلایای طبیعی در ترکیه یا استفاده از دادههای آموزشی در فیلیپین، نشاندهنده نقش دادههای باز در حل بحرانهای جهانی است.
نقش متقاضیان و اهمیت مشارکت جامعه
متقاضیان (شهروندان، توسعه‌دهندگان، و سازمانهای مردم‌نهاد) موتور محرک استفاده از دادههای باز هستند:
نوآوریهای کاربرمحور: توسعه اپلیکیشنهایی مانند نرمافزارهای نظارت بر کیفیت هوا یا مقایسه عملکرد مدارس، نمونه‌هایی از استفاده خلاقانه از دادههای باز است ۵.
افزایش پاسخگویی دولتها: در غنا، جوانان با استفاده از ابزارهای نقشهبرداری باز (مانند OpenStreetMap) به شناسایی مشکلات محلی میپردازند و دولتها را به شفافیت وامیدارند ۶.
تقویت فرهنگ دادهباز: رویدادهایی مانند هکاتونهای آموزشی در فیلیپین یا کارگاههای GIS در لیبریا، سواد داده را ارتقا میدهند و جامعه را به مشارکت فعال ترغیب میکنند٫.
نقش دولتها در توسعه دادههای باز
دولتها به‌عنوان اصلیترین تولیدکنندگان دادههای عمومی، نقشی محوری در موفقیت روز داده باز ایفا میکنند:
انتشار فعال داده‌ها: ایجاد پورتالهای ملی (مانند data.gov در آمریکا یا data.gov.ir در ایران) برای انتشار دادههای ساختاریافته و قابل دسترس
تدوین قوانین شفاف: فقدان چارچوبهای حقوقی در ایران، یکی از موانع اصلی توسعه دادههای باز است. در مقابل، کشورهایی مانند آلمان با تصویب «استراتژی ملی دادههای باز»، زیرساختهای قانونی را تقویت کردهاند .
حمایت از مشارکت نهادی: در ایران، سازمان فناوری اطلاعات با برگزاری سمینارها تلاش کرده است تا دستگاه‌های دولتی را به اشتراک‌گذاری داده‌ها ترغیب کند، اما غلبه نگاه فنی و کمبود انگیزه در دستگاه‌ها، نتایج مطلوبی نداشته است.
