نرم افزار آزاد حاصل یک جنبش و یک مفهوم است که به مشارکت، اشتراک‌گذاری و آزادی در دنیای تکنولوژی معنا می‌بخشد. در حقیقت فلسفه نرم افزار آزاد با این مسئله شروع شد که «کاربران باید نرم افزاری که استفاده می‌کنند را کنترل کنند نه برعکس!» در این مقاله، به تعریف و مزایای نرم‌افزار آزاد می‌پردازیم.
تعریف نرم افزار آزاد
نرم افزار آزاد (به انگلیسی Free Software) به نرم افزاری گفته می‌شود که به آزادی کاربران احترام می‌گذارد. این آزادی‌ها شامل اجرا، مطالعه کد، بهبود نرم‌افزار و کپی آن می‌شوند. پس نرم افزاری که تحت چهار آزادی عرضه می شود را نرم افزار آزاد می‌نامیم. آزادی‌های نرم‌افزار آزاد شامل موارد زیر هستند:
- آزادی ۰ یا آزادی اجرا: شما باید بتوانید بدون هیچ گونه قید و شرطی نرم افزار را اجرا کنید.
- آزادی ۱ یا آزادی تغییر: شما باید بتوانید با مطالعه سورس کد نرم افزار، از نحوه عملکرد آن آگاه شوید.
- آزادی ۲ یا آزادی انتشار: شما باید بتوانید به راحتی و بدون هیچ محدودیتی یک نسخه از هر نرم افزار آزادی را به دوستان یا همسایگان خود یا هر کس دیگری بدهید.
- آزادی ۳ یا آزادی بهبود: شما باید بتوانید بدون هیچگونه محدودیتی نرم‌افزاری که استفاده می‌کنید را تغییر یا بهبود دهید و تغییراتتان را با سایرین به اشتراک گذاشته و در اختیار عموم قرار دهید.
در وهله اول باید خاطر نشان کنم که اگر نرم‌افزاری همه آزادی‌های بالا را دربرداشت می‌توان به آن گفت «نرم افزار آزاد» و در غیراینصورت آن نرم افزار آزاد نیست. حال برای موارد بالا مثال‌هایی می‌زنم که قضیه کاملا مشخص شود.
فرض کنید شما از مرورگر فایرفاکس خوشتان آمده و می‌خواهید از آن استفاده کنید. در نتیجه شما می‌توانید در هرجای دنیا که باشید با خیال راحت آن را دانلود کرده و روی دستگاه خود که می‌تواند موبایل یا لپ‌تاپ یا کامپیوتر یا … باشد نصب کنید (آزادی اجرا). در مرحله بعد شما می‌خواهید سورس کد آن را مطالعه کنید و متوجه بشوید که این نرم‌افزار چگونه کار می‌کند؟ آیا اطلاعاتی از شما به جای خاصی ارسال می‌کند؟ اگر ارسال می‌کند به کجا؟ آیا از ایمیل شما یا آی‌پی شما استفاده‌ای می‌کند؟ در نتیجه می‌توانید سورس کد آن‌را مطالعه کرده و به راحتی جواب پرسش‌های خود را بدست آورید. یا حتی در آن تغییری ایجاد کنید مثلا اگر فایرفاکس اطلاعات شما را به جایی ارسال می‌کند، این اجازه را ندهید.(آزادی تغییر) فردای همان روز یکی از دوستان شما مرورگر فایرفاکس را بر روی دستگاه شما می‌بیند و از آن خوشش می‌آید و از شما می‌خواهد یک نسخه از آن را روی فلش به او بدهید و شما آزاد هستید که بدون کسب اجازه از هیچ شخصی این کار را انجام دهید. (آزادی انتشار) البته مثال سوم بخاطر شرایط خاص کشور عزیزمان ایران زیاد ملموس نیست چون ما حتی نرم‌افزارهای غیر آزاد را هم به راحتی به دیگران می‌دهیم بدون اینکه از کسی کسب اجازه کنیم 🙂 ولی در سایر کشورهای دنیا واقعا این چنین نیست و این مسئله می‌تواند برای شما دردسرساز شود. خوب برویم سراغ ادامه مثال، تا اینجا توانستیم فایرفاکس را دانلود کنیم، آن را اجرا کنیم، کدهای آن را مطالعه کنیم و حتی تغییر بدهیم، نسخه اصلی را به دوستمان بدهیم. چند لحظه صبر کنید اصلا چرا همان نسخه اصلی را به او بدهیم؟ بهتر نیست که نسخه‌ای که خودمان بهبود بخشیدیم را به دوستمان هم بدهیم؟ عالی است ولی باید از کسی اجازه بگیریم؟خیر! طبق آزادی توزیع ما می‌توانیم آزادانه نسخه بهبود یافته خودمان را به هر شخصی بدهیم. از این بهتر چه می‌خواهید؟ عالی نیست؟ به نظر من که شگفت انگیز است.
نقض حریم شخصی
- یکی از مثال های بارز نقض حریم شخصی در فضای مجازی اقدام شرکت آمازون در سال ۲۰۰۹ برای حذف کتاب های «مزرعه حیوانات» یا «قلعه حیوانات» و «۱۹۸۴» از نویسنده معروف «جورج اورول» بود.
- در مثال دیگر می توان فروش اطلاعات مشترکین یکی از اپراتورهای موبایل را اشاره کرد که به محض وارد شدن به یک سایت تبلیغاتی، کد ملی مشترکین به طور خودکار در فرم ثبت نام درج می‌شد و نیاز به وارد کردن آن نبود. در حقیقت وب سایتی که قصد تبلیغ داشت اطلاعات آی پی کاربر را به اپراتور همراه ارسال می کرد و اپراتور مذکور کدملی مشترک را به وب سایت تبلیغاتی ارائه می‌کرد. مساله ای که با فشار افکار عمومی وزیر فناوری اطلاعات و ارتباطات محمد جواد آذری جهرمی را هم مجبور به واکنش کرد.
- عدم امکان حذف اطلاعات حساب کاربری در سایت هایی مثل «دیجی کالا» و «پونیشا» و … نیز از دیگر موارد نقض حریم شخصی است. چرا که با هک شدن هر کدام از این سایت ها اطلاعات شما کاربران عزیز افشا شده و دیگر هیچ کنترلی بر آن اطلاعات ندارید. برای اطلاعات بیشتر می توانید خبر هک شدن پونیشا را مطالعه کنید.
- یکی از بزرگ‌ترین موارد نقض حریم شخصی را می‌توان نسبت داد به رسوایی بزرگ شرکت فیسبوک که اطلاعات ۸۷ میلیون کاربر خود را در اختیار «شرکت مشاورۀ کمبریج آنالیتیکا» قرار داد. در پی رسوایی کمبریج آنالیتیکا، مارک زوکربرگ مدیر عامل فیسبوک برای ادای شهادت و توضیحات لازم به کنگرۀ آمریکا فراخوانده شد. کمبریج آنالیتیکا، شرکت مشاور داده‌کاوی و تحلیل داده‌ای است که ادعا می‌کند پیروزی دونالد ترامپ را در انتخابات سال ۲۰۱۶ مهندسی کرده است. [منبع][منبع][منبع]
همه این موارد را گفتیم تا به این نکته اشاره کنیم که نرم افزار های آزاد می توانند کلید حل مشکلات شما برای حفاظت از حریم شخصی باشند و استفاده از آن‌ها امنیت اطلاعات شما را نه کاملا ولی تا حد بسیار زیادی تضمین می کند. در حقیقت نیاز به مراقبت از حریم شخصی با فلسفه آزادی نرم افزار و استفاده از نرم افزار آزاد به حقیقت خواهد پیوست.
لایسنس‌ها یا پروانه‌ها
در عصر دیجیتال، جایی که همه افراد بخشی از زندگی دیجیتال هستند و اکثر زمان ما در فضای مجازی سپری می‌شود و امورات ما از این طریق در حال انجام شدن است، لزوم به وجود ساختار، قانون و چارچوب شدیدا احساس می‌شود. اینکه مالکیت اثر مشخص شود، از سوءاستفاده آن جلوگیری شود و به حقوق مصرف کننده نهایی احترام گذاشته شود با اتکا به همین قوانین عملی خواهد شد. حال نرم افزارهای آزاد هم از این قائله مستثنی نیستند و با انتشار مجوزها و پروانه های متعدد و استناد به آن‌ها بر این موارد نظارت می کنند. در حقیقت نرم دنیای نرم افزار آزاد با وجود «کپی لفت» از سوءاستفاده مصون می‌شود. کپی لفت همان قوانینی هستند که حفظ مالکیت معنوی اثر را ثابت و از نقض آن جلوگیری می کنند. در مورد کپی لفت و انواع پروانه های دنیای نرم افزار آزاد در مطلبی جدا صحبت خواهیم کرد.
در زیر لیست معروفی از این پروانه ها خواهیم دید که صرفا برای آشنایی شما با نام آن‌ها ذکر شده‌اند:
معروف‌ترین پروانه‌های نرم‌افزار آزاد عبارتند از:
- پروانه MIT
- پروانه GPL نسخه ۲ (GPLV2) (کپی لفت)
- پروانه آپاچی
- پروانه GPL نسخه ۳ (GPLV3) (کپی لفت)
- پروانه BSD
- پروانه LGPL (کپی لفت)
- پروانه همگانی موزیلا (MPL)
- پروانه عمومی ایکلپیس (EPL)
به صورت خیلی خلاصه می توان نتیجه گرفت هر نرم افزار آزاد باید از چهار آزادی که بالاتر در مورد آن نوشتیم تبعیت کند. حال فرض کنیم شما یک نرم افزار را به‌صورت آزاد منتشر می کنید و طبیعتا همه کاربران می‌توانند از آن استفاده کنند، محتوای آن را بررسی کنند و آن را تحت عنوان محصول خود منتشر کنند. به عنوان مثال پیام رسان تلگرام سمت کاربر یک نرم افزار آزاد است. در نتیجه همه می توانند آن را استفاده کنند یا تغییراتی در آن دهند و حتی محصول خود را بفروشند اما هیچ کس حق ندارد از چهار آزادی نرم افزار آزاد تخطی کند. به عنوان مثال من می توام یک مرورگر بر اساس مروگر فایرفاکس برای خودم بسازم، اسم آن را هر چه می‌خواهم بگذارم مثلا «مرورگر بی رقیب» و آن را منتشر کنم ولی حق ندارم از منتشر کردن سورس آن امتناع کنم و در این صورت آزادی نرم افزار را نقض کرده ام و باید پاسخگو باشم.
سوالات متداول نرم افزار آزاد
آیا نرم افزار آزاد رایگان است؟
خیر! نرم افزار ازاد الزاما نباید رایگان باشد و هیچ اصراری بر رایگان بودن آن نیست اما خوشبختانه اکثر (نه همه) نرم افزارهای آزاد رایگان هستند. در حقیقت همانطور که می‌دانید معادل نرم افزار آزاد در انگلیسی Free Software است اما کلمه Free که یکی از معانی آن رایگان و مجانی است، در اینجا به فارسی، «آزاد» ترجمه می‌شود. شاید این جمله معروف Free as in Freedom را زیاد شنیده باشید که تاکید بر مفهوم آزادی دارد نه رایگان بودن آن.
آیا می‌شود از نرم‌افزار آزاد کسب درآمد کرد؟
بله! چرا کنه؟ در حقیقت نرم افزار آزاد یا بهتر بگوییم پروانه‌های آزاد هیچ ممنوعیتی در فروش نرم افزار ایجاد نمی‌کنند. همانطور که می‌دانید شرکت‌های بزرگی وجود دارند که درآمد هنگفتی از نرم افزار آزاد کسب می‌کنند. شرکت‌های مانند Nextcloud, Redhat, Canonical, Elastic N.V و غیره درآمدهای بسیار خوبی از نرم‌افزار آزاد بدست آورده‌اند. مثلا در سال ۲۰۱۹ شرکت RedHat موفق به درآمد سه میلیون دلاری و شرکت Elastic N.V عرضه‌کننده محصولات Kibana, Elasticsearch, Logstash درآمد یک میلیون دلاری در سال ۲۰۲۴ شده‌اند.
معرفی نرم افزارهای آزاد
حال که با توضیح و مفهوم نرم افزار آزاد آشنا شدیم، نیاز به حریم شخصی را بررسی کردیم و راه حل آن را استفاده از نرم افزار آزاد ذکر کردیم باید به معرفی نرم افزارهای ازاد بپردازیم. در مطلبی زیر به این موضوع خواهیم پرداخت و سعی می‌کنیم تا نرم افزارهای آزاد را در همه موضوعات مختلف به شما مخاطبین عزیز و هواداران نرم افزار آزاد معرفی کنیم تا فرهنگ استفاده از این فسلفه مهم، گسترش یافته و باهم جهانی بهتر را بسازیم. برای مطالعه روی لینک زیر کلیک فرمایید:
